Anna Karoń-Ostrowska "Pasterz i wolnomyśliciel"
W marcu ma się ukazać w wydawnictwie „Znak” nowa książka Jana Pawła II. Ma to być zapis rozmów, jakie na przełomie lat 80-90-tych prowadzili z Papieżem ks. Józef Tischner i prof. Krzysztof Michalski – dyrektor Instytutu Nauk o Człowieku w Wiedniu.
Kleryk Józef Tischner poznał przyszłego papieża na piątym roku studiów w krakowskim seminarium, gdzie młody ksiądz Wojtyła w latach pięćdziesiątych prowadził zajęcia z nauki społecznej Kościoła. Te zajęcia, jak również w niedługi czas później wydana pierwsza książka Wojtyły ”Miłość i odpowiedzialność” zrobiły na Tischnerze duże wrażenie. W naszych rozmowach wydanych w książce pt. „Spotkanie” (Znak 2003) ks. prof. J. Tischner opowiada o Karolu Wojtyle, jako o jednym ze swoich mistrzów obok filozofa-fenomologa Romana Ingardena, psychiatry – Antoniego Kępińskiego i bp. Jana Pietraszki.
Wojtyła od początku zaintrygował go swoim sposobem poszukiwania prawdy i stylem duszpasterskim. Był to styl, który w Kościele -przecież jeszcze przed-Soborowym, przed Vaticanum II - można nazwać niebanalnym, czy wręcz awangardowym. Ksiądz Wojtyła zdejmował sutannę i ze swoimi młodymi podopiecznymi i przyjaciółmi jeździł zimą na narty, a latem na kajaki. (Pasjonowały go) Czytał książki, które oni czytali, oglądał razem z nimi filmy, które były dla nich ważne. Był to styl duszpasterstwa, który polegał na byciu z ludźmi i dla ludzi, a nie na dystansowaniu się do ich codzienności i nauczaniu ex-cathedra. Taki sposób rozumienia roli księdza Karol Wojtyła zachował na całe swoje życie, modyfikując jedynie zewnętrzne formy w zależności od miejsca, w jakim był postawiony – czy było to ubogie mieszkanie profesora filozofii na ul. Kanoniczej w Krakowie, katedra uniwersytecka, pałac biskupów krakowskich, czy – Watykan. Na każdym z tych miejsc Jan Paweł II pozostał sobą, czyli duszpasterzem : pasterzem dusz, który ma iść drogami postawionego przed nim człowieka, towarzyszyć mu, szukać odpowiedzi napytania, które stawia. Idąc nurtem tej myśli w swojej pierwszej encyklice „Redemptor hominis” Papież nakreślając linię swego rozpoczynającego się pontyfikatu napisał, że człowiek jest drogą Kościoła. Tą tezą w pewien sposób chciał zapewne wymazać (zatrzeć) dawne stereorotypy, a czasami i konkretne działania, w których zwracano uwagę na to, że to Kościół powinien być drogą człowieka. Ta wizja i położenie akcentu na osobę było bardzo bliskie księdzu Tischnerowi. Szukał on w nurtach współczesnej filozofii nie nawiązującej bezpośrednio do chrześcijaństwa idei, które potrafiłyby leczyć ból i niepokój ludzi żyjących tu oto. Blisko niego, zanurzonych w polski czas komunizmu, czy potem trudnej transformacji. Wielu ludzi Kościoła miało do ks. prof. Tischnera pretensje o to, że krytykuje tomizm, filozofię i teologię św.Tomasza, które były nieoficjalnie uznawane za doktrynę ideową Kościoła. Tischner uważał, że system tomistyczny nie jest w stanie odpowiedzieć współczesnemu człowiekowi na jego trudne pytania.
Ksiądz, potem kardynał Wojtyła nie podzielał tych poglądów. W swoich filozoficznych pracach takich, jak habilitacja poświęcona fenomenologowi Maxowi Schelerowi, czy w studium „Osoba i czyn” posługuje się metodą tomistyczną i uważa się za tomistę. Również książki Papieża i niektóre encykliki, jak na przykład „Veritatis splendor” podkreślają rolę tomizmu w nauczaniu katolickim. Po Krakowie krążyła kiedyś sławna anegdota o tym, jak kard. Wojtyła spotkał w klasztorze oo. Dominikanów podczas uroczystości z okazji okrągłej rocznicy śmierci św. Tomasza – ks. Tischnera. Był bardzo zaskoczony: „Józek, Ty tutaj?” – „Gdzie jest trumna, tam musi być i gwóźdź do trumny, Księże Kardynale” – wyjaśnił ksiądz profesor. Mimo, że Wojtyła nie podzielał negatywnego stosunku Tischnera do tomizmu doceniał jego myśl i fascynacje pewnymi nurtami współczesnej filozofii takimi jak hermeneutyka, fenomenologia i filozofia spotkania. Próbował w swoich tekstach filozoficznych łączyć tomizm z metodą fenomenologiczną, czy hermeneutyką.
Różnili się niewątpliwie temperamentem filozoficznym – kard. Wojtyła był i do tej pory pozostał tym, który szuka możliwości porozumienia się z inaczej myślącymi, szuka tego, co łączy, a nie co dzieli. Buduje mosty oparte nawet na nikłej nadziei porozumienia się. Nie podkreśla różnic, nie wyostrza napięć. Natomiast ks. prof. Tischner wchodził często w dyskusje i spory, ksztatłował swoje stanowisko na opozyji wobec swoich adwersarzy. Uwypuklał różnice, żeby jaśniej wyartykułować swój punkt widzenia. Potrafił polemizować ostro i czasami złośliwie, niszcząc często intelektualnie słabszego od siebie przeciwnika. Kardynał Wojtyła, choć nie we wszystkim się z nim zgadzał, cenił ten „ostry pazur” krakowskiego filozofa. Jako metropolita krakowski zlecił mu stworzenie Studium Myśli Współczesnej, gdzie studenci świeccy, młodzi klerycy i księża mogli zapoznać się z nurtami współczesnej filozofii, jakimi zajmowano się na Zachodzie Europy i dzięki temu uchylić trochę rąbka żelaznej kurtyny i wszechobecnego marksizmu. Powierzył też Tischnerowi kierowanie Wydziałem Filozofii założonej przez siebie w 1982 roku Papieskiej Akademii Teologicznej.
Z inicjatywy ks. Tischnera kard. Wojtyła w swoim domu (biskupim) organizował spotkania i sympozja, na które zapraszał najwybitniejszych polskich intelektualistów stając się mecenasem niezależnej nauki i sztuki w czasach komunistycznego reżimu. Wysoko cenił tischnerowską krytykę marksizmu, a potem filozofię pracy. W papieskiej encyklice „Laborem Exercens” łatwo można wyczytać idee godności ludzkiej pracy, jej wartości jako międzyludzkiego dialogu, bliskie i ważne dla obu myślicieli. Tischner był też jedynym polskim żyjącym współcześnie filozofem, którego papież zacytował podczas swej homilii w Gdańsku w 1983 roku mówiąc o tym, że czeka nas w Polsce „wielka praca nad pracą”. Odwołał się tym wprost do słynnej „Etyki Solidarności”.
Łączyło ich podobne rozumienie chrześcijańskiego ethosu, jako współuczestnictwa w dramacie świata poprzez odsłanianie godności człowieka jako podmiotu historii. Wszystkie systemy polityczne i prawne tej wartości powinny służyć. Istotne jest tu zaakcentowanie znaczenia człowieka jako jedynej i najwyższej wartości, której nie wolno w żaden sposób uprzedmiotowić, ani podporządkować czemukolwiek. Odsłanianie tej podstawowej prawdy, która jest kluczem dla wszelkiego humanizmu musi wydarzać się w wolności. Prawda nie znosi przymusu, ani iluzji, nie poddaje się też manipulacjom. Ale jest, co do tego nie ma wątpliwości. Wizja Jana Pawła i ks. Tischnera dalekie są pokus postmodernizmu. Ufają, że człowieka - a wraz z nim świat - można ocalić. Ich myśl czuje się za to ocalenie odpowiedzialna. Ocalanie może się dokonywać poprzez pokazywanie człowiekowi prawdy o nim samym, poprzez dawanie świadectwa o tym, że świat, społeczeństwo, Kościół, prawo są d l a człowieka. Jednak potwierdzanie godności człowieka nie jest jego ubóstwieniem. Wartością wyższą od człowieka jest Bóg, który wchodzi w relacje z człowiekiem poprzez dramat wcielenia i odkupienia: dlatego Jan Paweł II nazwał Go Odkupicielem Człowieka.
Karol Wojtyła i Józef Tischner różnili się natomiast co do określenia roli wolności w życiu człowieka. Jan Paweł II uważał, że miłość i prawda są ważniejsze od wolności jednostki i kiedy kocham w pełni oddaję się umiłowanemu aż nawet do zaprzeczenia własnej wolności. Dla Tischnera wolność ogrywa w życiu przy dokonywaniu kolejnych wyborów rolę zasadniczą, bliskie mu było powiedzenie św. Augustyna: ”kochaj i rób, co chcesz”, a granicą mojej wolności jest jedynie wolność drugiego człowieka. Przez wielu Tischner uznawany był za liberała i nie odżegnywał się od tego określenia. Papież o wiele mocniej akcentuje niebezpieczeństwa jakie niesie ze sobą liberalizm, któremu nie chodzi o nic więcej poza podkreślaniem własnej niezawisłej wolności.
Poza innym spojrzeniem na tomizm i inaczej rozłożonymi akcentami przy analizach ludzkiej wolności poglądy Jana Pawła II i ks. prof. Tischnera nie różniły się. Podobnie widzieli rolę chrześcijaństwa we współczesnym świecie i Kościoła w Polsce. Podobnie diagnozowali marksizm i komunistyczne zniewolenie. Tischner polemizował z krytykami Papieża w Europie Zachodniej, że nie rozumieją papieskiego przesłania i fałszywie je interpretują, bo nie pojmują kontekstu doświadczenia historycznego i społecznego, jakie niesie ze sobą Jan Paweł II. Za mało doceniane są przez nich doświadczenia Oświęcimia i Kołymy, jako symboli dwóch totalitaryzmów XX wieku, w których cieniu wyrastała myśl „papieża z Polski”.
Po 1989 roku wraz ze zmianami społeczno-politycznymi w Polsce poglądy ks. Tischnera uległy pewnej radykalizacji. Używał trafnych i mocno dosadnych słów - termin „homo sovieticus”, określający ludzi o mentalności rodem z komunizmu zrobił wielką karierę. Ludzi Kościoła przestrzegał przed angażowaniem się w politykę i obnażał źle skrywane pragnienie władzy. Krytykował ostro ideę państwa wyznaniowego i tropił w polskim katolicyzmie ziarna lefebryzmu, które dostrzegał w niektórych działaniach Radia Maryja. Na prośbę Ojca świętego ks. Tischner razem z Krzysztofem Michalskim założyli Instytut Nauk o Człowieku w Wiedniu, w którym spotykają się i współpracują ze sobą wybitni intelektualiści z Europy Środkowej. Obaj też prawie od początku pontyfikatu stali się współorganizatorami spotkań w Castel Candolfo. Co roku w czasie wakacji, w sierpniu zjeżdza się do Papieża wybrana grupa naukowców i kilka dni przy udziale Papieża dyskutują nad istotnymi problemami współczesnej nauki i kultury. Właśnie podczas jednej z takich sesji w lecie 1993 roku miały miejsce rozmowy ks. Tischnera i prof. Krzysztofa Michalskiego z Janem Pawłem II, które stały się zaczynem książki Papieża, na którą właśnie czekamy.
Co w niej znajdziemy? Czy Papież podziela niepokoje ks. Tischnera o polski Kościół, jego kształt i przyszłość? Jak wyglądała ta niezwykła rozmowa dwóch ludzi, którzy tak mocno zaważyli na dziejach społecznych przemian? Czy książka ujawni różnice w ich myśleniu i odczuwaniu cywilizacyjnego zakrętu, na którym znalazł się świat? Czy raczej odsłoni jednomyślność?
Można tylko żałować, że nie doczekał tej publikacji ksiądz profesor Tischner. Jeden ze współautorów pozostanie milczący i niczego już nie może dopowiedzieć, ani wyjaśnić. W latach choroby Jan Paweł II towarzyszył krakowskiemu filozofowi modlitwą, ciągłym pytaniem bliskich o stan jego zdrowia, listami. Po raz ostatni spotkali się na Wawelu w czerwcu 1999 roku, obyło się bez słów, Papież przytulił swego przyjaciela. Ci, którzy uczestniczyli w tym spotkaniu wspominali potem, że miało ono charakter symboliczny – dwie wielkie postaci polskiego Kościoła uginające się pod ciężarami swego cierpienia, jak pod krzyżem. Połączone w nim.
Polecamy również
Praca nad ludzką nadzieją
Wojciech Bonowicz
Od Boga filozofów do obecności Boga
Jan Andrzej Kłoczowski OP
Europa po góralsku
Łukasz Tischner
Solidarność dziś
Antoni Szwed
Dofinansowano ze środków Programu Archiwistyka Społeczna.
